Terapia Akceptacji i Zaangażowania (acceptance & commitment therapy, ACT) to jedna z najpopularniejszych obecnie form psychoterapii, należąca do tzw. trzeciej fali terapii behawioralnej.
Terapia Akceptacji i Zaangażowania jest stosunkowo młodym nurtem, ale jej pozycja jest już dobrze ugruntowana. Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne umieściło terapię ACT na liście „terapii opartych na dowodach”. Istnieje bowiem wiele badań, w których udowodniono skuteczność terapii ACT w leczeniu: depresji, zaburzeń lękowych, zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych, psychoz i chronicznego bólu. Pozytywne rezultaty badań klinicznych doprowadziły również do wpisania ACT w amerykański narodowy rejestr praktyk medycznych opartych na dowodach (National Registry of Evidence-based Programs and Practices).
ACT zakłada, że zdrowie psychiczne nie polega na braku negatywnych myśli i przykrych uczuć, czy pojawiających się dolegliwości psychosomatycznych, lecz na poczuciu prowadzenia życia zgodnego z własnymi wartościami.
Głównym celem ACT jest wzmocnienie elastyczności psychologicznej pacjenta, którą rozumie się jako zdolność człowieka do pełnego kontaktu z chwilą obecną oraz myślami i uczuciami, jakie się z tym doświadczeniem wiążą, bez niepotrzebnego wypierania ich i bronienia się przed ich odczuwaniem. Pod wpływem takiej praktyki można dążyć do utrzymania lub zmiany zachowania na rzecz własnych celów i wartości. ACT wykorzystuje w tym celu wiele różnego typu technik, metafor, procedur i ćwiczeń.
Teoria ACT zakłada, że czynnikami podtrzymującymi sztywność psychologiczną, a co za tym idzie – zaburzenia psychiczne, są:
- fuzja z myślami – traktowanie myśli tak, jakby były identyczne z doświadczeniami lub wydarzeniami, które opisują;
- ocenianie doświadczeń – zakładanie, że ocena doświadczeń nie tyle jest opinią o doświadczeniu, ile dosłownie oddaje rzeczywistość;
- unikanie doświadczeń – unikanie doświadczeń, które wywołują nieprzyjemne myśli lub uczucia;
- uzasadnianie zachowań – tworzenie uzasadnień, dlaczego ktoś nie zachowuje się w sposób zgodny z wybranym, cenionym przez siebie kierunkiem.
Centralnym elementem modelu zaburzeń psychicznych w ACT jest unikanie doświadczeń i związana z nim sztywność zachowań. Jej wyrazem jest nieustanne dążenie do kontrolowania i ograniczania przeżyć odbieranych jako niekomfortowe. W przypadku pracy z zaburzeniami lękowymi terapeuci ACT skupiają się na zmianie odpowiedzi behawioralnej na lęk, np. poprzez niwelowanie reakcji unikania czy zwiększenie zaangażowania w wartościowe aktywności pomimo odczuwanego lęku.
ACT stara się poprawić jakość życia pacjenta poprzez otwarcie go na doświadczenia i osłabienie tendencji do unikania doświadczeń wewnętrznych w życiu codziennym. Wyróżnia się sześć strategii, na których opiera się psychologiczna elastyczność:
- Akceptacja własnych myśli, uczuć, pojawiających się doznań fizycznych jest na gruncie ACT rozumiana jako świadoma i własna zgoda na doświadczanie tego, co trudne i nieprzyjemne. Warto jednak zaznaczyć, że nie powinna być ona mylona z aprobatą, ani też z rezygnacją lub poddaniem się nieuchronności zdarzeń. Akceptacja jest wolnym i świadomym wyborem doświadczania tego, co trudne i nieprzyjemne w sytuacji, gdy doświadczenie takie zbliża człowieka w stronę życia zgodnego z własnymi wartościami i osobistymi celami.
- Defuzja poznawcza to proces prowadzący do zmiany naszej relacji z własnymi myślami. Dzięki defuzji stajemy się świadomi samego procesu myślenia. Defuzja pozwala na uświadomienie sobie różnicy pomiędzy naszymi myślami i nami jako istotami myślącymi. Proces ten ułatwia również dostrzeganie różnicy pomiędzy własnymi myślami i interpretacjami rzeczywistości a samą rzeczywistością. Proces defuzji ułatwia zmianę zachowania bez zmiany treści myślenia. Na terapii ACT uczymy się po prostu oddzielać samych siebie od zawartości naszych umysłów, pojawiających się myśli i odczuć.
- Kontakt z chwilą obecną polega na byciu świadomym tego, czego się doświadcza w danej chwili. Jest to umiejętność bycia tu i teraz, będąca przeciwieństwem pogrążania się w myślach o przyszłości czy przeszłości. Bycie świadomym tego, co dzieje się w danej chwili zwiększa kontakt z własnym życiem oraz świadomość konsekwencji własnych zachowań i jakości naszych relacji z innymi ludźmi.
- Ja jako Kontekst to na gruncie ACT specyficzna psychologiczna perspektywa, która umożliwia nam obserwowanie całego naszego życia i wszystkich doświadczeń, nie identyfikując się jednocześnie z żadnym z nich. Pozwala ona spojrzeć z dystansu na wszystkie nasze role społeczne.
- Klaryfikacja wartości rozumiana jest jako proces odkrywania, określania i definiowania tego, co dla nas w życiu ważne i sensowne. Wartość na gruncie ACT pojmuje się jako kierunek, w którym pragnie się podążać.
- Zaangażowane działanie – które stanowi konkretyzację wartości. Proces ten można zdefiniować jako podjęcie decyzji o wykonaniu działania zgodnego z osobistymi wartościami. I tak np. wartości „miłości” będzie odpowiadało zaangażowane działanie: „Mamy rocznicę, kupię jej kwiaty”. Zaangażowane działanie może też być wyborem jednej z kilku możliwych opcji zachowania w danej sytuacji lub własnej reakcji na konkretną sytuację.
Według ACT specyfika ludzkiego umysłu powoduje, że w każdej chwili i w każdym miejscu ma on potencjalny dostęp do nieprzyjemnych, a nawet bolesnych treści psychicznych, takich jak przykre wspomnienia lub przewidywanie nieuchronnych zdarzeń. Z punktu widzenia ACT człowiek może doświadczać dwóch rodzajów cierpienia. Pierwsze z nich to tzw. cierpienie pierwotne, którego nie sposób uniknąć, bo jest efektem działania naszej inteligencji i zdolności adaptacyjnych. Cierpienie to spowodowane jest przez pamięć, przewidywanie, planowanie i porównywanie – czyli dokładnie te same procesy psychologiczne, które są podstawą naszych zdolności poznawczych.
Drugie cierpienie określane jest jako wtórne, bo jego przyczyną jest próba wyeliminowania cierpienia pierwotnego. To właśnie eliminacja cierpienia wtórnego, a nie pierwotnego, jest celem Terapii Akceptacji i Zaangażowania. Gdy pewne doświadczenia wewnętrzne, na przykład niektóre myśli, uczucia lub doznania oceniamy jako „problem”, zaczynamy stosować wobec nich strategie polegające na próbach ich fizycznej eliminacji lub kontroli. To jednak droga donikąd. Próba kontroli własnego doświadczenia prowadzi bowiem do uwikłania się w beznadziejną i wyniszczającą walkę z czymś, czego kontrolować się nie da. Stosowane względem samego siebie polecenia: „spróbuj nie czuć się…”; „spróbuj nie myśleć o…” wikłają jeszcze bardziej w odczuwanie danego stanu. Ta walka z niechcianą częścią własnego doświadczenia nazywana jest w ACT „unikaniem doświadczania”. Unikanie doświadczania jest bardzo energochłonne i czasochłonne. Ucieczka przed własnymi uczuciami i walka z własnym umysłem pozbawia energii i zmniejsza przestrzeń na inne doświadczenia życiowe. Człowiek zaczyna wówczas unikać jakiegokolwiek działania, które mogłoby powodować przeżywanie niechcianych emocji, myśli lub wspomnień. To z kolei może prowadzić do zawężenia aktywności życiowej, zubożenia repertuaru zachowań, a nawet wycofania społecznego. Gdy zaczynamy za wszelką cenę unikać tego, czego nie chcemy czuć lub myśleć, nie pozostawiamy już sobie miejsca na to, czego tak naprawdę pragniemy i co jest dla nas ważne.
Wykorzystując ACT, terapeuci pomagają ludziom zmierzyć się z życiowymi trudnościami, zaakceptować cierpienie i jednocześnie skupić się na tworzeniu sensownego, wartościowego życia. Nadrzędnym celem w ACT jest umiejętność życia w zgodzie ze swoimi wartościami, niezależnie od pojawiających się przeciwności losu. Terapia ACT prowadzona jest w każdej możliwej formie: jako terapia indywidualna, interwencja samopomocowa, terapia grupowa, terapia par i rodzin. Zastosowanie znajduje zarówno w lecznictwie ambulatoryjnym, jak i na zamkniętych oddziałach szpitalnych.
Źródła:
-
- Legierski J. „Terapia akceptacji i zaangażowania w leczeniu zaburzeń lękowych w relacji do klasycznej terapii poznawczo-behawioralnej” w: Psychiatria i Psychologia Kliniczna 2018,18 (3), p. 290–295.
- Chris Cullen, „Acceptance and Commitment Therapy (ACT): A Third Wave Behaviour Therapy” w: Behavioural and Cognitive Psychotherapy 36 (06) 2008.
- Steven C. Hayes, Kirk D. Strosahl, Kelly G. Wilson „Terapia akceptacji i zaangażowania. Proces i praktyka uważnej zmiany”, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2013.
- Russ Harris „Zrozumieć ACT. Terapia akceptacji i zaangażowania w praktyce”, GWP Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2019.
- Wahyu Nanda Eka Saputra, Santi Widiasari „Acceptance and commitment therapy: the new wave of cognitive behavior therapy” w: Schoulid Indonesian Journal of School Counseling 1(1): 1, 2016
