Terapia Skoncentrowana na Rozwiązaniach

Terapia Skoncentrowana na Rozwiązaniach to model terapii krótkoterminowej, której głównymi założycielami są Steve de Shazer i Insoo Kim Berg. Terapia ta wykorzystuje także dorobek Miltona Ericksona, który twierdził, że:

„Pacjenci znają rozwiązania swoich problemów. Oni tylko nie wiedzą, że je znają”

W Polsce funkcjonują dwa główne stowarzyszenia zrzeszające terapeutów TSR: Polskie Stowarzyszenie Terapeutów Terapii Skoncentrowanej na Rozwiązaniach oraz Stowarzyszenie Psychoterapii Skoncentrowanej na Rozwiązaniach. TSR znajduje zastosowanie w leczeniu stanów depresyjnych i zaburzeń lękowych, jak również w terapii uzależnień, przemocy, czy doświadczeń traumatycznych. Terapia realizowana jest w formie spotkań indywidualnych, grupowych, jak również terapii rodzin i terapii par.

Terapię Skoncentrowaną na Rozwiązaniach można zaliczyć do terapii ustrukturalizowanych, bowiem metody i zasady kształtowania procesu terapeutycznego są w niej ściśle określone. TSR określa się jako formę pomocy terapeutycznej, której cel polega na budowaniu przez klienta, przy pomocy terapeuty, takiego fragmentu rzeczywistości, w którym będzie miał on możliwość zaspokojenia swoich potrzeb w sposób przydatny, pomocny i do zaakceptowania.

Terapia TSR nie koncentruje się na problemie klienta ani nie zajmuje się stawianiem diagnoz w tradycyjnym rozumieniu. Wręcz przeciwnie – na gruncie TSR uznaje się, że diagnoza psychopatologiczna uważana jest za mało przydatną. Strategia i kierunek terapii są uzależnione ściśle od tego, co klient uważa za najważniejsze dla niego. Klient jest osobą, która wyznacza cele oraz ocenia postępy w terapii a także decyduje w jakim momencie należy terapię przerwać lub zakończyć. Przedmiotem pracy terapeutycznej w ramach TSR są mocne strony jednostki, jej potencjalne możliwości, nadzieja, wiara, sukces i doświadczane zadowolenie.

Co istotne, model terapii skoncentrowanej na rozwiązaniach znacząco odbiega od modelu tradycyjnego (medycznego) koncentrującego się na problemach i przeszłości. Model tradycyjny (medyczny) skupia się na kategoryzowaniu pacjentów na podstawie problemów i wcześniejszych diagnoz, koncentruje się na identyfikacji tego, co nieprawidłowe i nieefektywne oraz na deficytach w pacjentach. Na gruncie TSR klienta postrzega się nie przez pryzmat jego problemów, ale przez jego zasoby: unikalne talenty i mocne strony oraz jego własną, osobistą historię. Model TSR koncentruje się na identyfikacji „tego, co dobre” i „tego, co działa”, na mocnych stronach, umiejętnościach i zasobach jednostki, rodziny i społeczności.

Głównym założeniem tego TSR jest zajmowanie się tym, co się sprawdza w życiu klienta i szukanie sposobów rozszerzania tych obszarów na inne płaszczyzny. Do podstawowych założeń należy również przyjęcie nieuchronności zmiany w życiu klienta. Oznacza to, że w życiu człowieka cały czas coś się zmienia i muszą istnieć wyjątki, kiedy problem, którym klient się zgłasza, nie występuje lub jest mniej uciążliwy. Terapia TSR nastawiona jest na szukanie, wydobywanie i wzmacnianie tych momentów, w których klient korzystał ze swoich zasobów i umiejętności. Są to tzw. wyjątki, czyli momenty dobrego funkcjonowania w przeszłości. Wzmacnianie i wydobywanie w procesie terapii tych mocnych stron daje szansę na osiągnięcie sukcesu terapeutycznego. Atmosfera samych spotkań terapeutycznych jest przepełniona często tym, co jest w danym człowieku dobre i dla niego korzystne.

Cechy modelu terapii TSR to:

nacisk na indywidualne traktowanie klienta- nie ma uniwersalnych rozwiązań ani schematów, które można dopasować do każdego przypadku;
zasoby niezbędne do zmiany są w rękach pacjenta;
pozytywny język obecności czegoś, a nie braku, deficytu;
celowe i świadome przeciwstawianie się utartym nawykom myślowym i językowym, dzięki którym łatwiej powiedzieć czego się nie chce, niż określić to, czego się chce;
możliwość wyartykułowania swoich dążeń i celów przez klienta;
równorzędna relacja klient – terapeuta;
klient jako ekspert – klient jest w stanie samodzielnie określić cele terapii, a także najlepsze dla niego rozwiązania, nie jest jednak tego świadomy, a terapeuta wykorzystujący metodę TSR ma za zadaniu mu w tym pomóc;
zainteresowanie i koncentracja na odkrywaniu zasobów klienta;
określone narzędzia terapeutyczne (praca na zasobach): skalowanie, komplementowanie, reframing (przeformułowanie), pytanie o cud;
anormatywność, czyli postawa terapeuty „nic nie wiem”, która sprzyja głębokiemu słuchaniu.

Terapia TSR jest nakierowana przede wszystkim na przyszłość. Zagłębianie się w przeszłość pochłania bowiem zasoby energii i może odbierać klientowi nadzieję, dlatego terapeuci wykorzystujący tę metodę sięgają do przeszłości jedynie w celu znalezienia wyjątków, czyli działań i sytuacji, w których klient skutecznie poradził sobie z trudnościami. Z przeszłości można czerpać informacje na temat istniejących zasobów.

W ujęciu TSR problem, ż którym zgłasza się klient, stanowi swoistą wizytówkę potrzeb. Na gruncie tej terapii nie szuka się jednak odpowiedzi na pytanie „dlaczego mam problem?”, bo nie daje to konkretnych wskazówek do jego rozwiązania. Zakłada się natomiast, że rozwiązania nie muszą być bezpośrednio związane z problemami. Terapia ta uczy, że do rozwiązywania konkretnego problemu można podejść na różne sposoby, dlatego możliwości jest wiele, a żadna nie musi być lepsza czy też gorsza od pozostałych. Dzięki temu klient może wypracować różne strategie i skupić się na tych metodach, które działają.

Od analizy problemu ważniejsza jest koncentracja na tym co ma być, co klient chce w swoim życiu zmienić. Rolą osoby pomagającej jest współtworzenie z klientem precyzyjnej wizji celu i podążanie najbardziej efektywną drogą w kierunku jego realizacji. Osiągnięcie przez klienta celu zasadniczo jest elementem konczącym terapię, chyba że pojawią się inne potrzeby czy trudności wyznaczające kolejne cele. Zdarza się, że zdobycie celu samego w sobie nie jest koniczne, aby klient zakończył terapię, bo wystarcza mu świadomość o tym dokąd zmierza i co chce osiągnąć.

Rozpoczynając terapię klient zazwyczaj nie potrafi jeszcze dokładnie zdefiniować swoich celów. Niejednokrotnie są one wówczas sformułowane w kategoriach czego ma nie być np. nie chcę być z mężem, nie chcę czuć lęku, nie chcę być agresywny, nie chcę mieć depresji, nie chcę być sam. TSR nie pracuje nad tym, czego ma nie być. Na gruncie tej terapii uznaje się, że zamiast rozwiązywać problemy, należy budować rozwiązania, które z pierwotnym problemem mogą nie mieć nic wspólnego. Proces sformułowania celów terapii zwiększa możliwości przeprowadzenia przez klienta potrzebnych i oczekiwanych zmian w swoim życiu.

Na początku terapii terapeuta przyjmuje postawę niewiedzy tzn. wie o kliencie niewiele, zatem treść i kierunek pracy zależy od tego, co powie klient. Postawa niewiedzy sprowadza się do uznania tego, że klient jest ekspertem od swojego życia, czyli najlepiej wie, co mu dolega, jaki ma problem, posiada wiedzę na temat swoich zasobów i zna rozwiązania. Zadaniem terapeuty jest to wydobyć. Przed żadnym spotkaniem, w trakcie i po nim terapeuta nie powinien wysuwać hipotez odnoszących się do problemów klienta oraz tego, co klient powinien zrobić. Takie wstępne założenia mogą bowiem stanowić zagrożenie dla dalszej współpracy z klientem, ponieważ wówczas uwaga terapeuty nakierowana jest na jego własną interpretację rzeczywistości a nie na to, co prezentuje klient. To z kolei może grozić narzucaniem sposobu myślenia i rozwiązań, które niekoniecznie będą zgodne z potrzebami i możliwościami klienta.

Do technik terapeutycznych stosowanych w TSR należą:

Skalowanie – odniesienie do aktualnej sytuacji pacjenta i do stanu pożądanego w przyszłości, stosując skalę od 1 do 10, gdzie 1 oznacza problem utrudniający funkcjonowanie, a 10 oznacza, że problem nie istnieje;
Komplementowanie – rozumiane jako wzmocnienie tych obszarów życia klienta, które sprawiają, że czuje się on silniejszy; to tzw. wzmacnianie poczucia posiadania zasobów do podjęcia zmiany i osiągnięcia celu;
Przeformułowanie – reframing – technika ta ma za zadanie przekuwanie negatywnych sądów o sobie samym na skojarzenia pozytywne; np. zamiast mówić, że jest się nerwowym można o sobie powiedzieć, że jest się żywiołowym;
Pytanie o cud – uznawane za najbardziej spektakularną technikę stosowaną w TSR; uruchamia kreatywność klienta, wzmacnia motywację i zdolność do oceny sytuacji; pozwala na wizualizację takiej przyszłości, w której nie pojawiają się problemy. Dzięki umiejętnemu zastosowaniu tej techniki przez terapeutę, pacjent lepiej radzi sobie z różnymi problemami.

Podczas procesu terapeutycznego można wyróżnić trzy główne zasady:

Jeśli coś się nie zepsuło – nie naprawiaj tego – założenie to mówi, że nie należy zmieniać tego, co dotychczas sprawdziło się w praktyce i daje oczekiwane rezultaty;
Jeśli coś działa – rób tego więcej – zasada ta wskazuje, że warto powtarzać te działania (czynności i zachowania), które są pomocne i prowadzą do konstruktywnych rozwiązań;
Jeżeli coś nie działa, nie rób tego więcej – rób coś innego – zasada ta bazuje na umiejętności określenia tego, co nie działa w życiu klienta. Pozwala to na zaprzestanie podejmowania działań nieskutecznych i podjęcie poszukiwania rozwiązań, które coś zmienią.

Przedstawiciele nurtu TSR wyróżniają jeszcze jedną zasadę: „Pracuj z człowiekiem, a nie z problemem”. To z kolei wymaga od terapeuty zbadania następujących obszarów w życiu klienta:

jego potrzeb (a nie problemów)
jego zasobów i mocnych stron (a nie deficytów i zaburzeń)
jego dotychczasowych osiągnięć (a nie porażek i potknięć)
wyjątków od sytuacji problemowej (a nie częstotliwości występowania i rozmiarów problemu)
nakreślenia i budowania pożądanej przyszłości (zamiast analizowania przeszłości).

Dzięki zastosowaniu powyższych zasad na gruncie TSR unika się powszechnego w innych podejściach terapeutycznych skupiania się na problemach i deficytach osoby zgłaszającej się z problemem. Zamiast diagnozowania zaburzeń, czyli poruszania się w świecie psychopatologii współpraca terapeuty i klienta koncentruje się na elementach zdrowia psychicznego klienta, uświadomieniu jego własnych potrzeb, jak również możliwości osiągania celów i diagnozowaniu jego zasobów i umiejętności.

Źródła:

Kosman T., „Założenia Terapii Skoncentrowanej na Rozwiązaniach (TSR)”, Warmińsko-Mazurski Kwartalnik Naukowy, Wyższa Szkoła Informatyki i Ekonomii TWP, 2013.
Szczepkowski J., Terapia młodzieży z problemem narkotykowym. Podejście skoncentrowane na rozwiązaniach, Toruń 2007.
Kienhuis J., Świtek T. „Klient ekspertem. Podejście Skoncentrowane na Rozwiązaniach i jego zastosowanie w Polsce”, Kraków 2007.
Judith Milner, Patrick O’Byrne, „Poradnictwo krótkoterminowe: narracje i rozwiązania”, Poznań 2007.
Świtek Tomasz, Rodzaje relacji klient – terapeuta i ich wykorzystanie w podejściu skoncentrowanym na rozwiązaniach, „Terapia Uzależnienia i Współuzależnienia”, nr 6, 2002.
Lelonkiewicz Jacek, Wpływ podejścia terapii krótkoterminowej skoncentrowanej na rozwiązaniu na zmianę postępowania terapeutycznego wobec osób uzależnionych od alkoholu, „Nowiny psychologiczne”, nr 2, 1997.
Kosman T., Założenia terapii skoncentrowanej na rozwiązaniach, „Warmińsko-Mazurski Kwartalnik Naukowy” 2013, nr 1.